Smoleńscy alkoholicy - Odrobina prawdy cz. 1

BADANIA NA ZAWARTOŚĆ ALKOHOLU ETYLOWEGO

Wprowadzenie do interpretacji wyników zawartości alkoholu w organizmie osób zmarłych

Ocena stanu trzeźwości w chwili zgonu jest złożonym zagadnieniem. Wynika to z faktu, że alkohol etylowy (zwany dalej w uproszczeniu alkoholem) może wytwarzać się pośmiertnie w organizmie na skutek rozpadu różnych związków chemicznych, przede wszystkim cukrów. Alkohol jest głównym produktem procesu fermentacji. Proces ten może zachodzić po zgonie w organizmie osoby zmarłej, jak również może być kontynuowany in vitro w materiale pobranym do badań. Kluczowe znaczenie ma w tym przypadku obecność drobnoustrojów (bakterii, drożdży, grzybów), dla których alkohol jest ubocznym produktem metabolizmu. Aktywność drobnoustrojów w dużej mierze zależy od temperatury, dlatego właściwym sposobem postępowania jest jak najszybsze pobranie materiału i jego przechowywanie w możliwie niskiej temperaturze, najlepiej w stanie zamrożonym (-20°C lub mniej), zwłaszcza gdy okres przechowywania jest długi.

Przyjmuje się, że u osoby nie narażonej na silnie stresową sytuację przed zgonem, w wyniku procesów gnilno-fermentacyjnych może wytworzyć siq do 0,5%o alkoholu. Ilość ta ulega zwiększeniu, jeśli osoba miała przed zgonem wysoki poziom cukru na skutek zmian chorobowych (np. cukrzyca) lub też w wyniku działania czynników zewnętrznych w postaci np. stresu skutkującego przemianą glikogenu w glukozę. Dodatkowo, przy długotrwałym przebywaniu zwłok w warunkach sprzyjających procesom gnilnym (np. w wodzie) lub też przy przechowywaniu materiału w niewłaściwych warunkach przez dłuższy czas może dodatkowo dochodzić do wytworzenia się alkoholu na skutek rozpadu innych związków niż cukry i wówczas stężenie alkoholu we krwi może znacznie przekraczać 1%o. Dlatego w przypadku oceny stanu trzeźwości osób zmarłych bardzo istotne jest porównanie stężenia a1koholu w różnych materiałach, - w szczególności tych, w których należy oczekiwać zgodności ze stężeniem we krwi. Najbardziej właściwymi płynami ustrojowymi w tym zakresie są: ciałko szkliste gałki ocznej (szklistka), płyn mózgowo-rdzeniowy oraz perylimfa (przychłonka) - ciecz wypełniająca przestrzenie między ściankami błędnika kostnego i błoniastego w uchu wewnętrznym. Płyny te poza określonymi stanami chorobowymi nie zawierają cukrów (surowca do wytwarzania a1koholu) i są izolowane od innych części organizmu, stąd prawdopodobieństwo skażenia drobnoustrojami jest w tym przypadku małe. W przypadku ofiar katastrofy samolotu Tu-154M z dnia 10 kwietnia 2010 roku od żadnej z osób nie pobrano jednak wymienionych płynów ustrojowych. Jedynym pobranym płynem, poza krwią, był w kilku przypadkach mocz. Badanie tego materiału może być pomocne jedynie do ustalenia fazy przemian a1koholu w organizmie, czyli pośrednio czasu spożycia napojów zawierających w składzie ten związek. Wykrycie alkoholu w moczu, przy równoczesnej jego nieobecności we krwi, względnie gdy stężenie w moczu jest co najmniej 1,5 razy wyższe niż we krwi, świadczy o odległej w czasie konsumpcji takich napojów. Z kolei wysokie stężenie a1koholu we krwi przy nieobecności alkoholu w moczu może sugerować, że zgon nastąpił w krótkim czasie od konsumpcji. Niemniej jednak należy mieć na uwadze, że w przypadku moczu prawdopodobieństwo skażenia drobnoustrojami oraz obecności w nim cukrów jest wyższe niż w przypadków szklistki, płynu mózgowo-rdzeniowego czy perylimfy.

Narządami ciała najbardziej właściwymi do oceny stanu trzeźwości są nerki i wątroba, ponieważ krew przepływa przez nie z bardzo dużym natężeniem, rzędu 1 - 1,5 1/min, co oznacza, że cała objętość krwi pompowana przez serce przechodzi przez te narządy w ciągu około 5 minut. Należy zatem oczekiwać, że jeśli w wyniku procesów gnilno-fermentacyjnych nie nastąpi wytworzenie lub zanik alkoholu w tych narządach, jego stężenie będzie porównywalne ze stężeniem we krwi. Zajście takich procesów w przypadku materiału sekcyjnego przechowywanego przez długi czas w stanie niezamrożonym jest jednak wysoce prawdopodobne, zwłaszcza w przypadku wątroby, która z jednej strony jest jednym z miejsc przechowywania glikogenu w organizmie, a z drugiej lokalizacji enzymów odpowiedzialnych za metabolizm alkoholu. Należy również zwrócić uwagę na znaczącą różnicę między stężeniami alkoholu w nerce i w moczu w stosunku do stężenia we krwi; stężenie w nerce jest ściśle proporcjonalne, natomiast w moczu zależy od czasu jaki upłynął od zakończenia konsumpcji i od ostatniej mikcji (oddania moczu). Innym materiałem wykorzystywanym do oceny stanu trzeźwości są mięśnie, przez które również przepływa krew, ale są one miejscem magazynowania glikogenu, który może być źródłem alkoholu (poprzez uprzednią przemianę w cukier).

Przy interpretacji wyników badania materiałów pobranych od ofiar katastrof lotniczych należy dodatkowo wziąć pod uwagę, że najczęściej dochodzi do znacznego uszkodzenia struktur ciała skutkującego fragmentacją zwłok, rozerwaniem narządów czy znacznym wykrwawieniem. W tym przypadku istnieje wysokie ryzyko zakażenia drobnoustrojami obecnymi np. w glebie, jak też może dojść do wchłonięcia do organizmu innych substancji znajdujących się na powierzchni ciała bądź w jego pobliżu.

Z uwagi na powyższe fakty, w przypadku badania ofiar katastrof lotniczych uznaje się, że osoba znajdowała się w stanie nietrzeźwości lub w stanie po użyciu alkoholu w czasie zdarzenia jedynie w przypadkach uzyskania zgodnego wyniku badania w różnych interwałach pobranych od osoby zmarłej i wykluczy się, że dodatni wynik nie jest efektem obecności substancji obcych czy procesów pośmiertnych.

W niniejszej sprawie bardzo istotne znaczenie dla interpretacji wyników ma okoliczność, że materiały przekazane do IES w dniach 2 i 6 sierpnia 2012 r. od czasu pobrania do przekazania, a więc przez okres ok. 28 miesięcy, były prawdopodobnie przechowywane w stanie niezamrożonym w lodówkach, a więc w temperaturze około +4°C. Takie warunki przechowywania nie zapobiegają zachodzeniu procesów gnilno-fermentacyjnych, o czym świadczy stan materiału dowodowego dostarczonego do IES. W większości przypadków próbki były silnie rozłożone. Obecność produktów rozkładu rejestrowano również w postaci dodatkowych pików chromatograficznych. W takiej sytuacji bardzo często nie jest możliwe jednoznaczne wskazanie źródła alkoholu, tj. czy była to konsumpcja napojów alkoholowych czy procesy pośmiertne. Dlatego interpretacja polegała na porównaniu wyników stężeń alkoholu w różnych materiałach pobranych od tej samej osoby.

Z uwagi na stan materiału biologicznego przekazanego do badań w IES w 2012 roku, zwrócono się do Prokuratury z prośbą o możliwość dodatkowego przebadania pod kątem zawartości alkoholu wybranych próbek przekazanych Instytutowi w dniu 16 czerwca 2010 roku celem wykonania badań genetycznych (oznaczenie sprawy B. 2640/2010/0), które to próbki były przechowywane w IES w temperaturze -20°C.

Przy interpretacji uwzględniono również wyniki badań przeprowadzonych w Biurze Ekspertyz Sądowo-Medycznych (BESM) Departamentu Ochrony Zdrowia Federacji Rosyjskiej w Moskwie.